""అనారోగ్యవంతడను చూస్తే అయ్యో అనిపిస్తుంది, గృహములో చోరత్వము జరిగితే ఇల్లు వెలవెలా పోతుంది, గృహ యజమాని గతిస్తే ఆ ఇల్లు బోసిపోయినట్లుంటుంది""

ఇవన్ని మానసికముగ అనుభవించే భావనలు, వీటివల్ల మనసు మరింత గాయపడితే ఇవే వేదనలుగ మారతాయి. కేవలము మనుష్యుల మధ్యగల ప్రేమాభిమానాలే దీనికి కారణమని చెప్పాలి.గృహ పెద్దలేమి వల్లగానీ,చోరత్వము వల్లగానీ మరియే ఇతర పరిణామాలవల్లనో  ఆ గృహములో నిత్యకార్యక్రమాల పట్ల అనాసక్తత పెరిగి అలంకరణ ఇత్యాది పనులు కుంటుపడుతాయి.అంతేగానీ ప్రత్యేకంగా ఇంటికి ఏమీ జరగదు.

రామాయణము అయోధ్యాకాండములో రాముని వద్దనుండి బంగారుపాదుకలు తెస్తు అయోధ్యలో ప్రవేశిస్తు భరతుడు 

"" సారథే! పశ్య విధ్వస్తా సా~యోధ్యా న ప్రకాశతే,

నిరాకారా నిరానందా  దీనా  ప్రతిహతస్వరా!||,(113-25),,

ఓ సుమంతా!చూసావా అయోధ్య పాడుబడి కళదప్పియున్నది. అయోధ్యలో నిత్యము కనపడే శోభలన్ని మాసిపోయినవి.ప్రజలు నిరాకారులై ఆనందము లేకయున్నారు.నగరములో నిశ్ధబ్ధము తాండవిస్తున్నది.

"'బిడాలోలూక చరితామ్ ఆలీన నరవారణామ్,

తిమిరాభ్యాహతాం కాళీమ్ అప్రకాశంనిశామివ||,(114-01),

ప్రజలు గానీ ఐరావతములు గానీ అటునిటు తిరుగాడు కదలికలు గోచరించుటలేదు..పైగా పిల్లులు గుడ్లగూబలు సంచరించుచున్నవి.

ఈ నా రాముడు లేని అయోధ్య కృష్ణపక్షపు రాత్రుల వలే చిమ్మచీకట్లు అలుముకొని శోభావిహీనమై యున్నదని సుమంతునితో భరతుడు బావురుమని ఏడుస్తాడు.

"" గోష్ట మధ్యే స్థితామార్తమ్ అచరంతీం తృణం నవమ్,

గోవృషేణ పరిత్యక్తాం గవాం పత్నీమువోత్సుకామ్""(114-09),

ఓ సుమంతా చూడవయ్యా నా అయోధ్య పరిస్థితి. ఎదకువచ్చి వృషభముతో కలవటానికి తహతహలాడు ఒక ఆవును ఎద్దునుండి వేరుచేసి దూరముగ కట్టివేయుటవల్ల  ఆర్తికి లోనయ్యి పచ్చగడ్డిని సైతము ముట్టక అలమటించు గోవు వలే నా శ్రీరాముని ఎడబాటుకు గురియైన ఈ అయోధ్య దుస్సాధ్యమైన వేదనతో కుమిలిపోవుతున్నది.

యజ్ఞము పరిసమాప్తము కాగా యజ్ఞవస్తువులన్ని తొలగింపబడి, ఋత్విజుల మంత్ర్రోఛ్చారణలు ఆగి వారు నిష్క్రమించగ ఏర్పడిన నిశ్శబ్ధయజ్ఞ వేదికలా అయోధ్య మూగబోయియున్నదని సుమంతునితో వాపోతాడు.

"" సహనూనం మమ భ్రాతా పురస్యాస్య ద్యుతిర్గతా,

నహి రాజత్యయోధ్యేయం  సాసారేవార్జునీ క్షపా||,(114-27),

వనవాసములకు వెళ్లిన నా అన్న శ్రీరామచంద్రునితో ఈ అయోధ్యావైభవములన్నియు అడవులకు తరలి వెళ్లిపోయినవి.ఓ సుమంతా  ఇది ముమ్మాటికి నిజము.కనుకనే ఈ అయోధ్య జడివానలు కురియునట్టి శుక్లపక్షపు రాత్రి(వెన్నెల రాత్రి) వలె శోభిల్లుటలేదని  బాధ పడుతు ఓ సుమంతా మా అన్న వనవాసదీక్ష ముగించుకొని వచ్చు శుభగడియలు మాకు సంతోషదాయకము కదా!,గ్రీష్మ ఋతువువునందు వచ్చు మేఘమువలే వారి రాక ఎప్పుడో కదా ఆనాడే అయోధ్యావాసుల హృదయాలలో ఆనందోత్సవాలు వెల్లివిరియగలవని రోదిస్తాడు.

"" తదా తదఃతపురముజ్ఘితప్రభం,

    సురైరివోత్సత్షృష్టమభాస్కరదినమ్,

నిరీక్ష్య సర్వం తు వివిక్తమాత్మవాన్,

ముమోచ బాష్పం భరతః సుదుఃఖితః,||,(119-31),

అయోధ్యలోని రాజ అంతఃపురము  దాసదాసీలు లేక బోసిపోయియున్నది.సూర్యరశ్మి లేక దేవతలచే వదలబడిన  దుర్ధినము వలే కళావిహీనమైయున్నదని భరతుడు మానసికముగ వేదనచెందాడు.

"" మేఘఛ్చన్నేహ్ని దుర్ధినమ్""మేఘములు క్రమ్ముకొని యున్నరోజున సూర్యదర్శనముండదు.అద్దినమును దుర్ధినమని పిలుతురు.ఆ దినమున సూర్యోపాసకులు అన్నపానములు ముట్టరు.

(మా బావాగారు కీ.శే.పూర్ణచంద్రరావు గారి తల్లిగారు  సూర్యోదయము చూడనిరోజున ఉపవాసము పాటించేవారు.అది దుర్ధినము.).

ఆ విధముగ  మానసిక వేదనలచే భరతుడు వగచుట రామ భరతుల అన్యోన్య  ప్రేమలకు తార్కాణము.

రామాయణము అన్యోన్యప్రేమలకు కారణభూతమైన మానసిక వ్యధలను వర్ణిస్తు వాటిపట్ల అప్రమత్తత కలిగియుండమని హెచ్చరిస్తున్నది.

జై శ్రీరామ్, జై జై శ్రీరామ్.