*బ్రహ్మశ్రీ చాగంటి కోటేశ్వరరావు గారి తండ్రిగారు చాగంటి శివ సుందరరావు గారు వ్రాసిన శంకర శతకంలోని ఒక పద్యానికి నేను వ్రాసిన వ్యాఖ్యానం.*

ఉ. కాయము వీడి జీవుడతి కంపిత చిత్తము నేగుచుండ నో

నాయన యంచు నేడ్చు నిజ నందన నందినులైన గాని క

న్దోయిని భాష్పముల్ తొలుక దుఃఖ మహాంబుధి జొచ్చు పత్నియున్

గాయము వీడి రారు గద కర్మము పుణ్యము దప్ప శంకరా

ప్రతిపదార్థం:

శంకరా = ఓ శంకరుడా (శివుడా)!

జీవుడు = ప్రాణి (జీవాత్మ)

కాయము = ఈ భౌతిక శరీరాన్ని

వీడి = వదిలిపెట్టి

అతి = మిక్కిలి

కంపిత = వణుకుతున్న

చిత్తమున = మనసుతో (భయంతో)

ఏగుచుండన్ = (పరలోకానికి) వెళుతుండగా

ఓ నాయన = ఓ నాన్న గారు

అంచున్ = అంటూ

ఏడ్చు = రోదించే

నిజ = తన సొంత

నందన = కుమారులు

నందినులైన గాని = కుమార్తెలైనప్పటికీ

కన్దోయిని = రెండు కళ్ళలో

భాష్పముల్ = కన్నీళ్లు

తొలుక = ఉబికి వస్తుండగా (కారతుండగా)

దుఃఖ = దుఃఖము అనే

మహాంబుధి = పెద్ద సముద్రంలో

చొచ్చు = మునిగిపోయే

పత్నియున్ = భార్య కూడా

కాయము వీడి = (భర్తతో పాటు) తన శరీరాన్ని వదిలి

రారు గద = వెంట రారు కదా!

కర్మము = (జీవుడు చేసిన) పాప కర్మము

పుణ్యము = పుణ్య కర్మము

తప్ప = మినహాయించి (వేరే ఏదీ వెంట రాదు).

తాత్పర్యం:

ఓ శంకరా! ప్రాణం పోయే సమయంలో జీవుడు ఈ శరీరాన్ని వదిలి, భయంతో వణుకుతున్న మనసుతో పరలోక ప్రయాణమవుతుంటాడు. ఆ సమయంలో సొంత కడుపున పుట్టిన కొడుకులు, కూతుళ్లు "ఓ నాన్నా" అని ఎంతగా ఏడ్చినా, కళ్ళలో నీళ్లు నింపుకుని భార్య దుఃఖ సముద్రంలో మునిగిపోయినా, వారెవరూ ఆ జీవుడితో పాటు తమ ప్రాణాలు వదులుకుని వెంట రారు కదా! ఆ జీవుడు చేసుకున్న పాపాలు, పుణ్యాలు మాత్రమే అతని వెంటే వస్తాయి తప్ప, బంధువులు ఎవరూ రారు.

వేదాంత, యోగ మరియు ఆధ్యాత్మిక విశేషాలు:

ఈ పద్యంలో దాగి ఉన్న గూఢమైన ఆధ్యాత్మిక సత్యాలను ఈ క్రింది విధంగా విశ్లేషించవచ్చు:

1. ఏకాకి ప్రయాణం (జీవుడి ఒంటరితనం):

"ఏకో హి జాయతే జంతుః ఏకో ఏవ ప్రలీయతే" అని ధర్మశాస్త్రం చెబుతుంది. జీవుడు పుట్టినప్పుడు ఒంటరిగానే వస్తాడు, పోయేటప్పుడు ఒంటరిగానే పోతాడు. మధ్యలో ఏర్పడిన భార్య, బిడ్డలు, బంధువులు కేవలం ఈ భౌతిక శరీరానికి సంబంధించిన ఋణానుబంధం మాత్రమే. రైలు ప్రయాణంలో పరిచయమైన వారిలాగా, గమ్యం రాగానే ఎవరి దారి వారిదే. ఆత్మకు బంధువులు లేరు.

2. కంపిత చిత్తం (మరణ భయం):

పద్యంలో "కంపిత చిత్త" అని వాడారు. అంటే మనసు వణకడం. మరణ సమయంలో జీవుడు ఎందుకు వణుకుతాడు? తాను జీవితకాలం కూడబెట్టిన ఆస్తులు, పెంచుకున్న బంధాలు అన్నీ వదిలేసి వెళ్లాల్సి వస్తుందనే "మమకారం" వల్ల ఆ భయం కలుగుతుంది. యోగ శాస్త్రం ప్రకారం, ఎవరైతే జీవితంలో దైవ చింతన, యోగ సాధన చేస్తారో వారు మరణాన్ని చిరునవ్వుతో ఆహ్వానిస్తారు. కానీ, కేవలం భౌతిక సుఖాల కోసం బ్రతికిన వారు మరణ సమయంలో భయంతో వణికిపోతారు.

3. కర్మ సిద్ధాంతం (అసలైన ఆస్తి):

మనం బ్యాంకులో దాచిన డబ్బు, కట్టుకున్న ఇళ్ళు ఇక్కడే ఉండిపోతాయి. భార్యాబిడ్డలు స్మశానం వరకే వస్తారు. కానీ, మనిషికి తెలియకుండా అతన్ని నీడలా వెంటాడేవి రెండే రెండు. ఒకటి "పాపం", రెండు "పుణ్యం".

 * పుణ్యం: సుఖమైన తదుపరి జన్మను లేదా మోక్షాన్ని ఇస్తుంది.

 * పాపం: కష్టాల పాలు చేస్తుంది.

   అందుకే "ధర్మో రక్షతి రక్షితః" అన్నారు. మనం చేసిన ధర్మమే మనకు రక్షగా వెంట వస్తుంది.

4. వైరాగ్య సందేశం:

ఈ పద్యం ఉద్దేశం భార్యాబిడ్డలను ద్వేషించమని కాదు. వారిపై ఉన్న "మమకారాన్ని" తగ్గించుకోమని. ప్రేమ వేరు, మోహం (మమకారం) వేరు. మోహం బంధిస్తుంది, ప్రేమ విడిచిపెడుతుంది. సంసారంలో ఉంటూనే, తామరాకు మీద నీటి బొట్టులా జీవించాలని, శాశ్వతమైన పరమాత్మ పాదాల మీద మనసు లగ్నం చేయాలని ఈ పద్యం బోధిస్తుంది.

ముగింపు:

"శంకరా" అని సంబోధించడం ద్వారా, ఈ జనన మరణ చక్రం నుండి విముక్తి కలిగించేవాడు ఆ పరమేశ్వరుడే అని కవి గుర్తుచేస్తున్నారు. కర్మ బంధాలను తెంచుకుని, పుణ్య పాపాలకు అతీతమైన స్థితికి చేరుకోవడమే మానవ జన్మ లక్ష్యం.

*శనగల శేషాఞ్జనేయ గోపాల్*